Những anh hùng của lịch sử là một tác phẩm cho thấy rất rõ quan điểm của Durant về việc sử gia phải đồng thời là một triết gia. Ông nỗ lực nghiên cứu, nghiền ngẫm để truy tìm những viễn tượng triết học chứa đựng trong các sự kiện lịch sử, từ các vấn đề tôn giáo, chính trị tới xã hội, chẳng hạn như đấu tranh giai cấp và thậm chí cả cuộc tranh cãi có tính thời sự hơn, về tính khả dĩ của việc để người đồng tính làm việc trong quân đội. Ông không hướng tới tạo dựng một thứ gọi là “lịch sử toàn bộ”, không biến cuốn sách thành bộ sưu tập ngày tháng hay bản tóm lược những điểm quan trọng nhất trong loạt sách kiệt tác trước đó (Câu chuyện của các nền văn minh). Ông kích thích độc giả hứng thú theo đuổi những “hình tượng anh hùng” mà họ cảm thấy thuyết phục nhất. Bởi vậy, trong cuốn sách này, bạn đọc sẽ gặp rất nhiều kiểu hình tượng anh hùng, anh hùng trên chiến trường, anh hùng chính trị, anh hùng văn hóa-nghệ thuật, anh hùng triết học và tôn giáo v.v.
Qua ngôn từ đầy sức cuốn hút của ông, chúng ta có thể thấy những viễn tượng triết học, những bài học về di sản được truyền lại vì sự khai trí và lợi ích của các thế hệ tương lai, cũng như có thể hé nhìn vào “một thành phố trên thiên giới”, “đất nước của tâm trí” với một tầm nhĩn vĩ đại, cao quý, bao dung, trí huệ, đầy tình yêu.

***

Về tác giả - Will Durant
Will Durant tên thật là William James Durant (1885-1981), sử gia, triết gia, nhà văn nổi tiếng người Mỹ. Từng được trao giải Pulitzer. Ông có ảnh hưởng lớn đến các vấn đề xã hội, chính trị, tư tưởng đương thời cũng như sau này.

***

Dành cho tất cả những người tìm mọi cách để nhìn cuộc đời họ từ góc nhìn toàn thể; những người tránh định kiến và giáo điều, và những người khao khát có trí huệ để thấu hiểu và cảm thông để tha thứ.

Dành cho cha mẹ tôi, William T. Little và Corinne Little, những người đã gieo vào trong tôi tình yêu với văn chương, nghệ thuật, khoa học và triết học; theo đó gieo những hạt giống của sự trân trọng dành cho cuộc đời, công trình và thông điệp của Will Durant.

Và dành cho Alexandra, Chistopher cùng Sebastian; mong chúng sẽ hiểu tầm vóc và sự phong phú của di sản mà những thế hệ trước đã dành rất nhiều tâm sức để truyền lại cho chúng.

- John Little

***

LỜI GIỚI THIỆU

Trước khi qua đời bốn năm, Will Durant, tác giả đã được trao giải Pulitzer, bắt tay vào công trình mà sau đó thực sự đã là công trình cuối cùng của ông. Dự án ấy bắt nguồn từ một khao khát mà ông chia sẻ với vợ và con gái, khao khát ra mắt một phiên bản rút gọn của loạt sách vốn đã nhận được sự tán dương nhiệt liệt từ công chúng Câu chuyện của các nền văn minh (Story of Civilization). Trong công trình ấy, một công trình mà ông đã mất 50 năm để hoàn thành, Durant (với sự giúp đỡ của vợ ông, Ariel) đã đưa ra một cái nhìn tổng quan, tích hợp hơn 110 thế kỷ trong 11 cuốn sách.

Durant có nhận thức sâu sắc về bối cảnh biến đổi liên tục đang dần lộ rõ trong thế giới của truyền thông đại chúng. Các bản ghi âm, truyền hình và phim điện ảnh đều là những đối thủ thực sự trong cuộc cạnh tranh để giành được sự chú ý của công chúng hiện đại. Trong khi đó, trái ngược với tình hình này, vào năm 1935, khi cuốn đầu tiên của loạt sách Câu chuyện của các nền văn minh được xuất bản, những đối thủ cạnh tranh duy nhất của văn chương chỉ là phim điện ảnh và sự ra đời tương đối mới của phát thanh. Vào năm 1977, con gái của Durant, Ethel, với hy vọng mở rộng nhóm người theo dõi các tư tưởng của cha và mẹ cô, đã liên lạc với Paramount Studios để đề cập việc sản xuất ra một loạt chương trình truyền hình nhỏ, tức một miniseries, dựa trên Câu chuyện của các nền văn minh, và nhận được những tin tức có tính khích lệ từ studio này.

Ngay cả bộ mặt ngành xuất bản khi đó cũng đang thay đổi; những người một thời thích những cuốn sách dày cộp giờ đây muốn có được thông tin và sự giải trí trong một hình thức súc tích hơn. Công chúng cảm thấy họ có ít thời gian hơn để dành cho các cuốn sách dày, xem việc đọc chúng như những nhiệm vụ đáng sợ hơn là những giờ phút sung sướng thư thái. Với những nhóm công chúng mới, những người đang tìm kiếm các hình thức giải trí và giáo dục có hiệu quả cao và nhanh chóng hơn, Will Durant khi ấy quyết định xây dựng một loạt các “cuộc nói chuyện ngắn”, tức những bài giảng được ghi âm tập trung vào các nhân vật và sự kiện mấu chốt trong lịch sử loài người. Durant thích ý tưởng này, và Ethel đã sắp xếp để thu âm những bài giảng ấy, nhưng trong một bức thư gửi con gái vào ngày 7 tháng 3 năm 1977, ông đã biểu lộ sự lo lắng nhất định - ở độ tuổi ngót nghét 92 - về khả năng hoàn thành nhiệm vụ của mình.

Bố đang điềm tĩnh nhìn vào chương trình mà bố đã vạch ra cho hai cuộc cảm tử* về trí tuệ, [và] bố cảm thấy việc soạn và đọc lại một chương trình tham vọng như thế vượt quá khả năng sức khỏe của mình, ngay cả khi có sự giúp đỡ của Ariel,… bố cảm thấy Thần Chết cuối cùng đã tìm thấy bố và mẹ con, bởi ông ta đã để lại danh thiếp của mình dưới dạng những ký ức đang mờ dần, trong sự run rẩy khi bước đi và trong cảm giác cứng đờ lạ lẫm ở đôi chân. Những dấu hiệu báo trước cái chết này không làm bố buồn; bố sẽ xấu hổ nếu sống những ngày mà bản thân không còn có ích. Nhưng bất kể thế nào, bố không nên để con hay Paramount đầu tư năng lượng và tiền bạc vào khả năng duy trì của bố.

Dẫu vậy, Durant đã lập một danh sách dự kiến gồm những nhân vật lịch sử mà ông cho rằng sẽ gây hứng thú và có ích đối với một nhóm công chúng hiện đại. Danh sách của ông kéo dài từ Khổng Tử và Lý Bạch tới Abraham Lincoln và Walt Whitman. Ý tưởng của ông thực sự có tầm quan trọng vượt ra ngoài việc trình hiện đơn thuần, nó sẽ cho phép những người bình thường biết về những thành tựu và cuộc đời của những người đàn ông và phụ nữ vĩ đại của lịch sử, qua lời kể của chính Will Durant và Ariel Durant. Thông qua phép mầu của băng cassette, người ta có thể được nghe hai trong số những nhà sử học giành được những giải thưởng lẫy lừng nhất nước Mỹ diễn giải chi tiết về tầm vóc vĩ đại của những nhà thơ, nghệ sĩ, chính trị gia và triết gia xuất hiện rất nhiều trong bối cảnh lịch sử nhân loại. Xét từ quan điểm của Durant (cũng là quan điểm của Tử tước Bolingbroke), trong đó “lịch sử là triết học được dạy bằng các ví dụ”*, những cuốn băng này trên thực tế sẽ chứng minh rằng chúng là những tiết học riêng với hai vợ chồng nhà Durant, những tiết học mà người ta có thể tham dự hết lần này đến lần khác, qua đó cho họ một phương thức giáo dục liên tục.

Khi Durant chuẩn bị cho nhiệm vụ này, cánh buồm của ông nhận được một luồng gió đầy sáng tạo và ông nhận ra bản thân đang bước vào một trong những giai đoạn sáng tạo và làm việc hiệu quả nhất trong đời. Cho đến tháng 8 của năm tiếp theo, ông đã viết được 19 bản script cho nhiệm vụ mạo hiểm này và, cùng với Ariel, đã thu được một lượng đáng kể những script đó vào băng ghi âm. Ở thời điểm này, một suy nghĩ xuất hiện trong đầu ông, đó là: chỉ với một chút tinh chỉnh, các bản script của những bài giảng ghi âm này có thể được phát triển thành một cuốn sách rất thân thiện với độc giả.

Ông viết cho con gái vào ngày 25 tháng 8 năm 1978:

Hãy lưu phần đính kèm ở đây là “Bài nói chuyện số 18”. Bố cũng đã hoàn thành việc đánh máy, “Bài nói chuyện số 50” nhưng chưa kiểm lại. Cải cách Công giáo: 1517-1563, sẽ dài 17 trang. Bởi bố chủ định viết những bài luận này cho một cuốn sách, NHỮNG ANH HÙNG CỦA LỊCH SỬ, thay vì cho chương trình truyền hình, bố đã cho phép bản thân giãi bày nhiều hơn so với những lần trào dâng cảm xúc trước đây. Cả thảy [sẽ] là khoảng 23 trang.

Tâm trí Durant khi ấy đã không còn chút nghi hoặc nào; đây sẽ là lần cuối cùng ông nỗ lực truyền tải tư tưởng* của mình, tức tư tưởng xem sử học như triết học:

Đối với tôi sử học là một phần của triết học. Triết học là một nỗ lực đạt được một góc nhìn rộng, một góc nhìn lớn về cuộc sống và hiện thực - một góc nhìn sau đó sẽ quyết định thái độ của bạn đối với bất cứ phần nào của hiện thực hoặc cuộc sống; ví dụ, liệu nó có khiến bạn thấu hiểu và bao dung hơn không? Ngày nay bạn có thể đạt được một góc nhìn lớn theo ít nhất hai cách, một là thông qua khoa học, bằng cách nghiên cứu nhiều môn khoa học khác nhau, ảnh hưởng tới mỗi khóa cạnh của hiện thực bên ngoài, nhưng bạn cũng có thể đạt được một góc nhìn lớn bằng cách nghiên cứu lịch sử, đó là bộ môn nghiên cứu các sự kiện trong dòng thời gian - thay vì các sự vật trong không gian. Tôi đã từ bỏ cách thứ nhất, bởi tôi cảm thấy nó quá thuộc về thế giới bên ngoài và chứa quá nhiều chất toán học; nó không thực đối với yếu tố thiết yếu mà tôi tìm thấy ở chính mình và trong những thứ khác. Tôi đã nói rằng tôi sẽ nghiên cứu lịch sử để khám phá xem con người là gì - Tôi không thể tìm ra điều đó qua khoa học. Vậy nên lịch sử mà tôi sẽ nghiên cứu ấy là nỗ lực để đạt được một góc nhìn triết học bằng cách nghiên cứu các sự kiện trong dòng thời gian. Vì thế, nếu bạn cho phép tôi được nói ra, tôi tin rằng tôi là một nhà triết học viết sử.

Hướng tới mục đích trên, một số phần trong cuốn sách này vốn nằm trong sách Câu chuyện về các nền văn minh, nhưng đã được Durant rút gọn, và ông đã đẽo gọt ra những nội dung hoàn toàn mới cho các phần khác. Cuốn sách hoàn chỉnh đóng vai trò một bài giảng nhập môn tuyệt vời cho bộ môn sử học, tuy nhiên nó cũng sẽ (và nên) đóng vai trò kích thích sự hứng thú của độc giả để họ theo đuổi những “hình tượng anh hùng” mà họ cảm thấy thuyết phục nhất trong cả loạt sách Câu chuyện về các nền văn minh.

Durant đã từng dự kiến rằng ông sẽ hoàn thiện 23 chương cho cuốn sách này, nhưng định mệnh có những kế hoạch khác cho ông. Ông chỉ hoàn thiện được 21 chương, trước khi vợ ông, Ariel gặp một cơn tai biến mạch máu não. Vào cuối năm 1981, chính Durant cũng phải nhập viện do các vấn đề về tim.

Ariel, có lẽ do quá lo sợ rằng đây sẽ là chuyến đi mà không có ngày trở về của chồng bà, đã không ăn uống. Bà mất vào ngày 25 tháng 10 năm 1981, ở tuổi 83. Cả gia đình đã quyết định cùng nhau nỗ lực giữ cho tin tức về sự ra đi của bà không tới tai vị triết gia của chúng ta. Tất cả các báo cáo đều cho thấy ông đã vượt qua cuộc phẫu thuật trong tình trạng tốt và đang trên đà phục hồi hoàn toàn. Tuy nhiên, cháu gái của Durant, Monica Mihell, tin rằng Durant đã nghe thấy tin tức về sự ra đi của người vợ yêu dấu từ một bản tin truyền hình hoặc báo chí, những thứ – bất chấp nỗ lực của cả gia đình - vẫn tìm được cách để tới tai ông. Dẫu sự thật là thế nào, trái tim của Will Durant đã ngừng đập vào ngày 7 tháng 11 năm 1981. Khi ấy ông 96 tuổi.

Với việc hai vợ chồng Durant qua đời, các trang viết cá nhân của họ đã bị phân tán; một số tới tay những người thân, số khác vào tay những nhà sưu tầm và các viện lưu trữ. Trong số các trang viết ấy là bản thảo của cuốn sách này, thứ đã tồn tại được qua ba lần đổi chủ và một trận lũ lớn, cho đến khi tôi tình cờ tìm thấy nó vào mùa đông năm 2001, tức 21 năm sau khi Will Durant hoàn thành nó.

Việc tìm thấy bản thảo của một cây viết đã được trao giải Pulitzer như Will Durant chắc chắn là một sự kiện văn chương thực sự, không chỉ đối với những người yêu lời văn của ông mà còn với những sinh viên sử học và triết học trên toàn thế giới. Bởi, tầm vóc của Durant vượt xa hình ảnh một cây viết với những giải thưởng lẫy lừng (ông cũng nhận được Huân chương Tự do, phần thưởng cao quý nhất mà chính phủ Hợp chúng quốc Hoa Kỳ có thể trao cho một công dân); ông là một triết gia đấu tranh vì sự minh bạch hơn là vì danh tiếng. Với chất nhân văn sâu sắc, ông là người đã viết những lời cực kỳ thuyết phục và khiến người ta vô cùng hứng thú, nhưng cũng nhìn con người như một chủng loài, khi được truyền đủ cảm hứng, có thể vươn tới sự vĩ đại ở những đẳng cấp ngang với cả thần thánh.

Trong sự đồng cảm với Nietzsche rằng “tất cả triết học giờ đây đã bị tước ra khỏi sử học”, Durant giữ một niềm tin rằng nghiên cứu quá khứ là sự chuẩn bị tốt nhất cho việc thấu hiểu những vấn đề của hiện tại - bởi quá khứ là nơi bạn sẽ tìm thấy bản chất thực sự của nhân loại. Thái độ này và thứ triết học này theo quan điểm của ông toát ra từ những trang viết của cuốn sách Những anh hùng của lịch sử. Cuốn sách hé lộ nhiều bài học mà Durant tin rằng sử học phải dạy người ta - từ tôn giáo và chính trị tới các vấn đề xã hội, chẳng hạn như đấu tranh giai cấp và thậm chí cả cuộc tranh cãi có tính thời sự hơn, về tính khả dĩ của việc để người đồng tính làm việc trong quân đội (ví dụ, bạn sẽ bị thôi thúc đi tìm các bằng chứng trong lịch sử chứng minh rằng người đồng tính không phải là những chiến binh mạnh mẽ, có tinh thần chiến đấu cao, nhưng quá khứ cho thấy những chiến binh đồng tính mạnh mẽ, như Durant đã hé lộ ở Chương 8, một đội quân của người Thebes do Epaminondas chỉ huy và 300 “người yêu Hy Lạp”, gắn kết với nhau bởi mối liên kết đồng tính, đã đánh tan tác quân Sparta - đội quân hung hãn nhất Hy Lạp cổ đại - ở Leuctra vào năm 371 TCN, và qua đó chấm dứt sự thống trị của người Sparta ở Hy Lạp.)

Những anh hùng của lịch sử cũng tiết lộ về một Will Durant bộc trực một cách không thiên vị và có tính cá nhân hơn. Có lẽ đó là do tuổi tác của ông hoặc một cảm thức mạnh mẽ hơn về sự tự do, đến với người ta sau khi đã dành hơn 60 năm để mài giũa kỹ năng của mình, bất kể lý do là gì, đây là một Will Durant hoàn toàn tươi mới, nói chuyện một cách cởi mở, nhẹ nhàng, và cuốn hút về những vấn đề như dục tính, chính trị, và tôn giáo - luôn là những chủ đề mà hầu hết các sử gia sẽ né tránh hoặc khoác cho chúng những cái áo danh pháp quá ư hàn lâm. Thêm vào đó, việc Durant sử dụng cách dẫn chuyện ở ngôi thứ nhất cho một cảm giác rằng cá nhân ông đang làm chứng cho những vấn đề có ý nghĩa sâu sắc đối với ông.

Mô-típ trong hầu như tất cả các tác phẩm của Will Durant là việc các nền văn minh đã phát triển những tư tưởng nhất định để nhân loại trở nên tốt hơn, và rằng phán xét cuối cùng về hiệu quả của những tư tưởng này vốn đã được đưa ra bởi tòa án lịch sử - nếu chúng ta có thể dành thời gian lắng nghe. Thay vì dành nhiều giờ cho vấn đề trừu tượng có tính lý thuyết về một vấn đề triết học - ví dụ, của cải tập trung trong tay của số ít có nên được tái phân phối cho quần chúng chiếm số đông hay không - di sản của nhân loại chúng ta đã có những ví dụ cụ thể về việc những nguyên tắc như vậy có tạo ra kết quả như mong muốn hay không, hoặc có khiến những thảm họa không được lường trước đến mau hơn hay không.

Cuốn sách cuối cùng này của Will Durant không chỉ là một bộ sưu tập các ngày tháng, con người, và sự kiện - cũng không đơn thuần là bản tóm lược những điểm quan trọng nhất trong kiệt tác câu chuyện về các nền văn minh của ông. Nó là những bài học về di sản của chúng ta, truyền cho đời sau vì sự khai trí và lợi ích của các thế hệ tương lai. Nó là một lỗ khóa mà qua đó chúng ta có thể lén nhìn vào, nói theo cách của Durant:

… một thành phố trên thiên giới, một “Đất nước của Tâm trí” đặc biệt, ở đó cả nghìn vị thánh, chính trị gia, nhà phát minh, nhà khoa học, nhà thơ, nghệ sĩ, nhạc sĩ, người yêu đương, và triết gia vẫn sống và phát biểu, giảng dạy và chạm khắc và ca hát.

Những anh hùng của lịch sử là di ngôn, cũng là bằng chứng cuối cùng của Will Durant cho ơn phúc mà “Đất nước của Tâm trí” ấy ban cho con người, thứ ông yêu quý và đã dành phần lớn cuộc đời mình để tiết lộ cho chúng ta. Thông qua sự cuốn hút đầy ma lực trong những ngôn từ của ông, biên giới của đất nước ấy được mở ra và linh hồn của chúng ta được mời gọi bước vào để tham quan một lát, cùng những người sẵn sàng bước đi cùng và kể cho chúng ta những câu chuyện về cuộc sống, tình yêu, chiến tranh, thi ca, và tư tưởng, và họ đề nghị được phép nhấc ta lên một tầm nhìn vĩ đại và cao quý hơn, tầm nhìn của sự bao dung, trí huệ, và của một tình yêu mãnh liệt hơn trong một cuộc đời sâu sắc hơn.

John Little

Mời các bạn đón đọc Những Anh Hùng Của Lịch Sử của tác giả Will Durant & Hoàng Đức Long (dịch).