Lịch Sử Châu Âu

Đây là một tác phẩm đồ sộ cả về nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Trái với vẻ ngoài đồ sộ, độc giả sẽ nhanh chóng bị hút vào trong cuốn sách. Không chỉ là lịch sử khô khan từ Kỷ băng hà cho đến hết thời kỳ Chiến tranh lạnh, mà còn là các câu chuyện nổi bật và thú vị về chính trị, xã hội, văn hóa, chiến tranh của Châu Âu kể từ thủa hồng hoang đến ngày nay.

Sự trỗi dậy và suy tàn của Rome, Cuộc cách mạng Pháp, các cộng đồng tôn giáo, từ Công giáo La mã đến người Do Thái, người đạo Hồi: Tất cả đều được tác giả “kể” lại rất nhẹ nhàng và duyên dáng, hấp dẫn được các độc giả ở nhiều lứa tuổi khác nhau. Không phải vô cớ mà The Observer đã phải nhận xét: Norman Davies đã đưa vào cuốn sách này của ông niềm đam mê, thi ca, âm nhạc, huyền thoại… Tất cả hòa quyện trong những trang sử bi tráng của Châu Âu ngàn năm dâu bể.

***

TRUYỀN THUYẾT VỀ EUROPA

Vào buổi đầu, không hề có châu Âu như chúng ta thấy hiện nay. Trong năm triệu năm, tất cả chỉ là một bán đảo dài, ngoằn ngoèo, không tên, tựa một con tàu nằm ở mũi một vùng đất rộng lớn nhất thế giới. Ở phía tây là đại dương, nơi chưa tùng có ai vượt qua. Ở phía nam là hai biển nối liền nhau được bao quanh bởi những dải đất, với rải rác là những hải đảo, những vịnh nhỏ và những bán đảo riêng của chúng. Ở phía bắc là chỏm băng địa cực, mở rộng và thu hẹp lại qua các kỷ nguyên tựa những con sứa đông lạnh kỳ quái. Ở phía đông là dải đất tựa như cây cầu nối với phần còn lại của thế giới, nơi mọi dân tộc và mọi văn minh sẽ xuất hiện. Trong những quãng thời gian giữa các Thời Đại Băng Hà, Bán đảo đã đón nhận những con người định cư đầu tiên. Người Nean-derthal và người Cromagnon hẳn phải có những cái tên, những diện mạo và những ý tưởng. Nhung chúng ta không biết rõ về họ. Chúng ta chỉ có thể lờ mờ nhận ra họ qua những hình ảnh những đồ tạo tác và những bộ xương.

Chỉ cách nay 12 ngàn năm, với lần rút lui sau cùng của băng hà, Bán đảo đã đón nhận những đợt di dân mới. Chưa tùng được ca ngợi, những người tiên phong và những người thăm dò đã từ từ rời khỏi nơi đó để đi về phía tây, dọc các bờ biển, vượt qua đất liền và các biển cho đến những hải đảo xa nhất. Công trình vĩ đại nhất còn tồn tại của họ - khi Thời Đại Đồ Đá nhường chỗ cho Thời Đại Đồ Đồng - đã được xây dựng ở rìa của vùng cư trú của con người, trên một hải đảo xa khuất ngoài khơi. Nhưng ngày nay chưa có một nghiên cứu nào cho biết rõ điều gì đã gợi hứng cho những thợ xây bậc thầy đó, hoặc cái vòng tròn bằng đá to lớn của họ đã được gọi là gì.1

Vào bình minh của Thời Đại Đồ Đồng, ở đầu bên kia của Bán đảo, có một cộng đồng dân cư mà ảnh hưởng của nó tồn tại đến ngày nay. Từ bên trong lục địa, những người Hellenes đi xuống theo ba đợt chính và làm chủ các bờ biển của Aegea cho đến cuối thiên niên kỷ thứ 2 TCN. Họ chinh phục và hòa trộn với các cư dân đang sống tại đây. Họ tỏa ra hàng ngàn hải đảo nằm rải rác trên những vùng biển nàm giữa các bờ biển của Peloponese và Tiểu Á. Họ hấp thu văn hóa đang nổi trội của lục địa và văn hóa cổ xưa hơn của Crete. Ngôn ngữ của họ làm cho họ khác biệt với những người “ngoại lai” - “những người nói thứ tiếng không thể hiểu được”. Họ là những người đã tạo ra Hy Lạp cổ đạị (Barbaros).

Vào thời kỳ muộn hơn, khi những đứa trẻ của thời đại cổ điển thắc mắc muốn biết loài người từ đâu đến, thì chúng được cho biết về sự sáng tạo ra thế giới của Opifex rerum hay “ Đấng tạo dựng thần thánh”. Người ta kể cho chúng nghe về Hồng Thủy, và về Europa (châu Âu).

Europa là đề tài của một trong những truyền thuyết được trân trọng nhất của thế giới cổ điển. Europa là mẹ của Minos, Chúa thượng của Crete, và do đó là bà tổ của nhánh cổ xưa nhất của nền văn minh Địa Trung Hải.

Europa đã từng được Homer nhắc đến. Nhưng trong tác phẩm Europa và Con Bò Tót, được cho là của Moschus người xứ Syracuse, và hơn hết thảy, trong Biến Hình của nhà thơ La Mã Ovid, Europa được lưu danh muôn thuở như là một công chúa ngây thơ bị Cha Của Các Thần dụ dỗ. Lang thang cùng với các trinh nữ dọc theo bãi biển của quê hương Phoenicia, Europa bị quyến rũ bởi Zeus dưới lốt một con bò tót màu trắng như tuyết:

Và dần dà nàng hết sợ, và ông ta

Trao bộ ngực cho những ve vuốt của nàng,

Trao cặp sừng để nàng quàng lên những chuỗi hoa,

Cho đến khi nàng công chúa chịu leo lên lưng ông,

Lên lưng con bò tót mà không biết mình đang cưỡi lên ai.

Rồi - một cách từ tốn, chậm rãi đì xuống bãi biển rộng khô ráo -

Trước tiên, vị thần vĩ đại đặt những móng guốc,

Vào những con sóng cạn, rồi đi xa hơn

Cho đến khi mang chiến lợi phẩm ra ngoài khơi.

Lòng đầy sợ hãi, nàng nhìn lui và thấy

Những bãi cát đang lùi nhanh ra sau. Bàn tay phải của nàng nắm lấy

Cái sừng, bàn tay kia trườn trên lưng bò.

Xao xuyến, chiếc áo của nàng bềnh bồng trong gió.2

Đó là truyền thuyết được nhiều người biết đến về Europa như đã được vẽ trên những chiếc bình của Hy Lạp, trong đó những ngôi nhà của thành phố Popeii, và được trình bày trong thời cận đại bởi các hoa sĩ Titian, Rembrandt, Rubens, Veronese, và Claude Lorrain.

Cầm bút trong thế kỷ thứ 5.TCN, sử gia Herodotus không bị ấn tượng bởi truyền thuyết này. Theo quan điểm của ông thì chuyện Europa bị bắt cóc chỉ là một sự cố trong những cuộc chiến thuở xưa nhằm tranh giành phụ nữ. Một nhóm người Phoenicie xuất phát từ Tyre đã bắt con gái của vua xứ Argos và đưa ra khỏi Io; và một nhóm người Hy Lạp dong buồm từ Crete đến Phoenicia để bắt con gái của vua xứ Tyre. Đó chỉ là những trường hợp ăn miếng trả miếng.3

Truyền thuyết về Europa mang nhiều hàm ý. Nhưng khi mang nàng công chúa từ bãi biển Phoenicia (ngày nay là nam Lebanon) về Crete, thì như thế là Zeus đang chuyển giao thành quả của những nền văn minh cổ xưa hơn của người châu Á ở phương Đông sang những vùng định cư mới tại hải đảo của người Aegea. Phoenicia nằm trong quỹ đạo của các pharaoh. Chuyến đi trên lưng bò tót của Europa cung cấp một sự nối kết mang tính huyền thoại giữa Ai Cập Cổ Đại và Hy Lạp cổ Đại. Anh trai của Europa là Cadmus - người đã lùng sục khắp nơi trên thế giới để tìm kiếm em mình - được cho là truyền bá thuật viết chữ cho Hy Lạp.

Chuyến đi của Europa cũng không ngưng cuốn hút những người lần theo những dấu vết của nàng. Không như những nền văn minh lớn của sông Nile, sông Hằng, của Mesopotamia, và của Trung Hoa - tồn tại lâu dài nhưng uể oải trong phát triển tri thức và địa lý - văn minh Địa Trung Hải được kích thích bởi một chuyển động liên tục. Chuyển động gây ra sự không chắc chắn, dễ thay đổi và bất ổn. Sự bất ổn thúc đẩy hoạt động mãnh liệt. Minos nổi tiếng với những con thuyền của nó. Crete là cường quốc đầu tiên trên biển. Những con tàu chuyên chở con người, hàng hóa và văn hóa; chúng thúc đẩy sự trao đổi mọi loại hàng hóa với những vùng đất mà chúng dong buồm đến. Tựa như bộ cánh của Europa, tâm trí của những thủy thủ thời cổ đại luôn “bềnh bồng trong gió” - tremulae sinuatur flamine vestes.4

Trên lưng bò tót, Europa tiến theo con đường ngập nắng, từ đông sang tây. Theo một truyền thuyết khác thì mặt trời là một cỗ xe rực lửa được kéo bởi những con ngựa vô hình, từ những chuồng ngựa ở phía sau vùng mặt trời mọc về nơi chúng nghỉ chân ở bên kia vùng mặt trời lặn. Thật vậy, một trong số những từ nguyên đã đối chiếu châu Á, “vùng đất Mặt Trời Mọc”, với Europa, “vùng đất Mặt Trời Lặn”5. Sau đó, người Hy Lạp đã sử dụng “Europa” (châu Âu) để đặt tên cho lãnh thổ của họ ở phía tây Aegea, nhằm phân biệt với những vùng đất cổ xưa hơn Tiểu Á.

Vào bình minh của lịch sử châu Âu, cái thế giới đã biết nằm ở phương đông. Cái thế giới chưa biết thì ở phương tây, những nơi đến đang chờ được khám phá. Sự tò mò của Europa có thể là chưa kết thúc. Nhưng nó đã dẫn đưa đến việc thành lập một nền văn minh mới mang tên nàng và lan toả khắp Bán đảo.

Mời các bạn đón đọc Lịch Sử Châu Âu của tác giả Norman Davies.